Slachtoffer-blaming en narcistisch misbruik: begrip, gevolgen en herstel

💔 Slachtoffer-blaming en narcistisch misbruik 

Veel survivors van narcistisch misbruik dragen niet alleen het trauma van de mishandeling, maar ook de pijn van slachtoffer-blaming, wanneer de schuld bij hén wordt gelegd in plaats van bij de dader. Dat kan komen door manipulatie van de narcist (zoals DARVO en gaslighting), maar ook door onbegrip van de omgeving. Zinnen als “Waarom ben je niet gewoon weggegaan?” of “Je reageerde ook wel heftig” doen meer schade dan mensen beseffen. Ze versterken schaamte, zelftwijfel en isolement, precies wat de narcist wil bereiken.

Daarom is het zó belangrijk om dit thema goed uit te leggen zoals hieronder: wat slachtoffer-blaming écht is, waarom het gebeurt, hoe het herstel belemmert en vooral hoe je als overlever stap voor stap je eigen waarheid en waardigheid terugvindt. 

✨ Herstel begint met weten dat het nooit jouw schuld was ✨

Neem alsjeblieft de moeite om het hele stuk te lezen. Het helpt jou, een slachtoffer, nu en/of in de toekomst!

Narcistisch misbruik is een verraderlijke vorm van emotioneel en psychologisch geweld waarbij de dader alle schuld afschuift op het slachtoffer. Voor degenen die herstellen van narcistisch misbruik komt er helaas meer bij kijken dan het verwerken van de mishandeling alleen.

Vaak krijgen slachtoffers ook te maken met slachtoffer-blaming  het fenomeen waarbij de schuld van het misbruik (deels of geheel) bij hén wordt gelegd in plaats van bij de dader. Dit kan komen van de misbruiker zelf (via manipulatie) of van mensen in de omgeving met weinig begrip of in de vorm van flying monkeys of triangulation.

In deze blog bespreken we wat slachtoffer-blaming inhoudt, waarom het zo vaak voorkomt bij narcistisch misbruik, welke manipulatieve tactieken narcisten gebruiken (zoals DARVO en “reactief misbruik”), wat de gevolgen zijn voor het slachtoffer en hoe je als overlever/slachtoffer, hier genoemd survivor kunt werken aan herstel.

Wat is slachtoffer-blaming?

Slachtoffer-blaming (ook wel het slachtoffer de schuld geven) houdt in dat anderen impliciet of expliciet vinden dat jij verantwoordelijk bent voor het misbruik dat jou is overkomen, in plaats van de daadwerkelijke dader. Met andere woorden: mensen denken of zeggen dat jíj iets had moeten doen om het te voorkomen, of dat jíj het gedrag van de misbruiker hebt uitgelokt. Dit is een zeer schadelijke reactie die helaas veel voorkomt bij huiselijk geweld en narcistisch misbruik.

Een typisch voorbeeld is de vraag “Waarom ben je niet gewoon weggegaan?” als reactie op een verhaal over langdurig misbruik.

Zo’n vraag impliceert dat het slachtoffer tekortschiet, alsof blijven bij een partner het geweld rechtvaardigt. Uit onderzoek blijkt zelfs dat mensen méér geneigd zijn een slachtoffer schuld te geven als ze horen dat zij teruggekeerd is naar haar mishandelende partner, vergeleken met wanneer die informatie niet wordt gegeven. Men onderschat hoe complex het is om een gewelddadige relatie te verlaten en dat vertrekken soms zelfs gevaarlijker kan zijn dan blijven. Zulke reacties leggen de verantwoordelijkheid bij de verkeerde partij en gaan voorbij aan de realiteit van traumabanden, manipulatie en angst.

Waarom is het zo schadelijk?

Slachtoffer-blaming voegt een extra laag trauma toe bovenop het oorspronkelijke misbruik. Wanneer jou verweten wordt dat je het “zelf zover hebt laten komen”, tast dat je zelfbeeld en eigenwaarde verder aan. Slachtoffers die al gebroken zijn door narcistisch geweld, gaan door het gebrek aan geloof of begrip van buitenaf nóg meer aan zichzelf twijfelen. Ze kunnen het idee krijgen dat zij inderdaad tekortschieten of verantwoordelijk zijn.

Het resultaat is vaak diepe schaamte, schuldgevoelens en een laag zelfvertrouwen.
Bovendien kan slachtoffer-blaming het moeilijker maken om hulp te zoeken. Als je het gevoel krijgt dat anderen (vrienden, familie, hulpverleners) stiekem denken dat het jouw eigen fout is, zul je je minder snel uitspreken of steun durven vragen. Dit isolement en gebrek aan steun verergert de psychologische schade van het misbruik.

Het is daarom cruciaal om te begrijpen waarom mensen geneigd zijn het slachtoffer de schuld te geven, en om die mythes te ontkrachten.

Waarom krijgen slachtoffers de schuld?

Verschillende factoren dragen bij aan het onterecht beschuldigen van slachtoffers van narcistisch misbruik.

Hier zijn enkele veelvoorkomende redenen waarom mensen (onterecht) het slachtoffer de schuld geven:

☆ Mythes en stereotypen over misbruik: Veel mensen hebben een fout beeld van hoe een “echte” mishandeling eruitziet of hoe een slachtoffer zich zou moeten gedragen. Als een situatie niet aan hun verwachtingen voldoet, bijvoorbeeld als er geen fysiek geweld is, of als de dader een vrouw is of het kind, of het slachtoffer is een sterke man, raken ze in de war. Ze rationaliseren dat het dan misschien geen “echt” misbruik was. Een onderzoek uit 2012 toonde aan dat mensen die meer geloven in mythes over huiselijk geweld meer geneigd zijn het slachtoffer te blamen dan mensen die weinig van zulke mythes geloven. Met andere woorden: onwetendheid en misverstanden over misbruik leiden tot meer slachtoffer-blaming.

☆ Ongemak en ontkenning: Het idee dat iemand die we kennen of aardig vinden een misbruiker is, vinden veel mensen zó ongemakkelijk dat ze het liever niet geloven. In plaats daarvan zoeken ze (al dan niet bewust) naar redenen waarom het verhaal van het slachtoffer niet waar kan zijn, of overdreven is. Ze denken bijvoorbeeld dat het slachtoffer liegt of provoceerde, omdat het makkelijker is dan toegeven dat hun vriend, familielid of idool gewelddadig is. Dit is eigenlijk een vorm van ontkenning: door de fout bij het slachtoffer te leggen, hoeven ze hun beeld van de dader niet bij te stellen. Ze projecteren hun ongemakkelijke gevoel (“Dit kán niet waar zijn over hem/haar”) op het slachtoffer, wat zich uit in beschuldiging van dat slachtoffer.

☆ Geloof in een rechtvaardige wereld: Psychologen beschrijven vaak het “just-world” mechanisme waar mensen in geloven, de neiging om te geloven dat de wereld fundamenteel eerlijk is, goede dingen gebeuren bij goede mensen, en slechte dingen bij slechte mensen. Deze onbewuste bias (denkfout) maakt dat sommigen denken dat als jou iets ergs overkomt, je het wel op de een of andere manier zal hebben uitgelokt of verdiend. Want anders zou de wereld oneerlijk zijn. Slachtoffer-blaming wordt zo een soort zelfbescherming: mensen willen geloven dat zij zulke ellende kunnen voorkomen door “het juiste te doen”, en praten zichzelf aan dat het slachtoffer dát dan wel niet gedaan zal hebben. Dit mechanisme is uiteraard vals, niemand “verdient” mishandeling. Het is helaas diep verankerd in hoe mensen soms reageren op schokkende verhalen.

☆ Manipulatie door de narcist: Ten slotte moeten we niet vergeten dat narcistische misbruikers actief bijdragen aan slachtoffer-blaming. Narcisten zijn meesters in het verdraaien van de feiten en het neerzetten van henzelf als slachtoffer. Ze zullen niet schromen om lastercampagnes, leugens en gaslighting in te zetten, zodat de echte slachtoffers als boosdoeners gezien worden. Hierdoor kunnen omstanders werkelijk gaan geloven dat de werkelijke dader “ook maar een slachtoffer” is of zelfs dat de echte dader het slachtoffer was! Deze manipulatie veroorzaakt enorme verwarring bij het slachtoffer zelf en zijn/haar omgeving. Een narcist kan bijvoorbeeld zeggen: “Kijk nou hoe hysterisch zij doet, zij is de agressor, niet ik”, nadat hij of zij het slachtoffer heeft getreiterd tot een breekpunt. Dit soort omkering van de rollen is helaas erg overtuigend als je de context niet kent.

DARVO: de schuld omkeren

Een bekende tactiek die veel narcisten (en andere misbruikers) hanteren om verantwoordelijkheid te ontlopen heet DARVO. Deze afkorting staat voor Deny, Attack, Reverse Victim and Offender, oftewel Ontkennen, Aanvallen en de Rollen van Slachtoffer en Dader Omdraaien. In de praktijk komt het hierop neer: wanneer je een narcist confronteert met zijn wangedrag, zal hij eerst ontkennen dat er iets mis is (“Dat heb ik nooit gedaan!”). Vervolgens valt hij jou aan, verbaal of emotioneel, vaak met beschuldigingen (“Jij liegt, jij bent gek overgevoelig”). Ten slotte draait hij de rollen om: de narcist doet alsof hij het echte slachtoffer is van jóuw gedrag, en dat jíj de agressor bent. Het resultaat is dat jij als daadwerkelijke benadeelde in de verdediging wordt gedrukt en gaat twijfelen aan jezelf, terwijl de werkelijke dader aandacht afleidt van zijn eigen fouten.

DARVO is uiterst effectief. Door deze techniek neemt de misbruiker geen verantwoordelijkheid voor zijn acties en schuift hij alle schuld af op het slachtoffer. Bovendien geeft het de misbruiker de kans om zichzelf in een positiever daglicht te stellen (“Zie je wel, ík ben hier de gekwetste partij”). Voor het slachtoffer is DARVO buitengewoon verwarrend en pijnlijk: je maakt iets verschrikkelijks mee, maar de dader draait het zo dat jij je schuldig gaat voelen.

Vaak ga je je zelfs afvragen of je het zelf misschien verkeerd ziet en kruip je in je schulp met gevoelens van zelftwijfel en zelfbeschuldiging. Precies dát is het doel van de narcist.

“Reactief misbruik”: als het slachtoffer terugvecht

Een ander concept dat in dit kader belangrijk is, is wat soms “reactive abuse” wordt genoemd, laten we het reactief “misbruik” noemen, of beter: een reactieve verdedigingsreactie van het slachtoffer.

Dit verwijst naar situaties waarin een slachtoffer, na langdurige provocatie of mishandeling, uiterst emotioneel of agressief terugreageert richting de misbruiker. Denk aan iemand die na maanden geestelijke terreur één keer zelf begint te schreeuwen, of in wanhoop iets gooit tijdens een zoveelste vernedering. Voor buitenstaanders kan het dan lijken alsof beide partijen elkaar iets aandoen, of zelfs dat het slachtoffer de agressor is. In werkelijkheid is er echter maar één echte dader, en dat is de oorspronkelijke misbruiker.

Misbruikers (vooral narcisten) misbruiken dit fenomeen graag. Ze zullen dat éne incident waarbij jij “over de schreef ging” breed uitmeten als “bewijs” dat jij gewelddadig of instabiel bent, en zij onschuldig. Zo’n uitgelokte reactie wordt in de handen van de narcist dus weer een middel om alle schuld te kunnen omdraaien.

Deze “reactieve uitbarsting” van de kant van het slachtoffer is echter niet meer dan een menselijk verdedigingsmechanisme onder extreme stress. In waarheid is reactive abuse zelfverdediging, geen misbruik. Zoals een hulporganisatie het formuleert: “Een gewelddadige of heftige reactie van een slachtoffer verandert hem of haar niet ineens in de dader”.

De context is essentieel: de dader heeft het slachtoffer zo lang onder druk gezet of getraumatiseerd, dat een hevige reactie een onwillekeurig noodgreep wordt. Natuurlijk is fysiek geweld nooit goed te praten, maar een slachtoffer dat na herhaaldelijke emotionele marteling terugslaat bevindt zich in een totaal andere positie en mindset dan de oorspronkelijke dader.

Helaas wordt deze nuance door buitenstaanders vaak niet gezien. Ook hier geldt: zonder de volledige context lijkt het alsof het slachtoffer “net zo schuldig” is, wat de narcist in de kaart speelt. Begrijpen wat reactieve uitbarstingen zijn en waarom ze voorkomen, is daarom belangrijk: het voorkomt dat we in de val trappen om de echte dader vrijuit te laten gaan en het slachtoffer ook nog veroordelen.

Gevolgen voor het slachtoffer

De combinatie van narcistische manipulatie en maatschappelijke victim-blaming kan verwoestende psychologische gevolgen hebben voor slachtoffers. Ze kunnen het gevoel krijgen klem te zitten in een “dubbele straf”: eerst de mishandeling zelf, en daarna nog de beschuldigende vingers van de buitenwereld (of zelfs van de dader die zichzelf als slachtoffer presenteert).

Enkele belangrijke gevolgen zijn:
☆ Interne schaamte en zelfbeschuldiging: Slachtoffers gaan de negatieve boodschappen geloven. Ze denken bijvoorbeeld: “Het ligt aan mij  ik heb dit kennelijk verdiend” of “Ik reageer inderdaad overdreven, misschien bén ik wel het probleem”. Dit interne zelf-blaming wordt vaak een directe uitkomst van de victim-blaming van anderen. De dader heeft door gaslighting en DARVO het zelfbeeld van het slachtoffer zo ondermijnd dat deze aan zichzelf gaat twijfelen. Dit kan leiden tot depressie, angst en complexe PTSS, en maakt het nog lastiger om uit de misbruikrelatie te breken.

☆ Geïsoleerd en onbegrepen voelen: Wanneer vrienden, familie of instanties je niet geloven of je wijzen op jouw “fouten”, voel je je volkomen alleen. Het slachtoffer krijgt de boodschap dat niemand zijn/haar kant kiest. Dit gevoel van isolatie en gebrek aan steun kan net zo traumatisch zijn als het oorspronkelijke misbruik. Sterker nog, slachtoffer-blaming is op zichzelf een vorm van emotioneel misbruik te noemen: het doet opnieuw pijn en ondermijnt het vertrouwen van het slachtoffer in medemensen.

☆ Uitstellen van hulp zoeken: Slachtoffers die verwachten toch niet geloofd te worden (of die te horen krijgen dat ze “overdrijven” of “er zelf voor gekozen hebben”) zullen minder geneigd zijn om hulp te zoeken bij politie, hulpverlening of therapeuten. Ze blijven dan langer in de toxische situatie of worstelen alleen met de trauma’s, wat het herstel bemoeilijkt.

☆ Versterken van het trauma: Victim-blaming kan de traumareacties verergeren. Het voelt als een bevestiging van alle nare dingen die de narcist je influisterde: “Zie je wel, niemand zal je geloven. Het is jouw schuld.” Deze secundaire traumatisering maakt het proces van helen complexer, omdat eerst die lagen van schuld en schaamte afgepeld moeten worden.

Herstel en steun: Hoe kom je verder?

Herstellen van narcistisch misbruik vergt tijd, geduld en vooral: het terugwinnen van je eigen verhaal. Een cruciale stap is beseffen dat het misbruik niet jouw schuld was. De verantwoordelijkheid ligt volledig bij de dader, hoe overtuigend hij of zij jou ook van het tegendeel probeerde te overtuigen. Zoals Dr Ramani in haar boek schrijft: “Onthoud wie er schuld heeft, en dat ben jij niet.” Slachtoffers van familie- of partnergeweld dragen vaak onterecht schuld en schaamte met zich mee door victim-blaming, maar dat moet bij de dader worden neergelegd, niet bij jou.

Hieronder enkele tips en stappen om de weg naar herstel in te slaan ondanks de last van victim-blaming:
♡ Onderken de waarheid: Probeer bewust te herhalen dat jij niet verantwoordelijk bent voor het misbruik. Telkens als zelfverwijt opkomt (“Had ik maar dit of dat gedaan…”), herinner jezelf eraan: de enige die verantwoordelijk is voor mishandeling is de mishándelaar. Je had het gedrag van de narcist niet kunnen “voorkomen” door liever, geduldiger of iets anders te zijn, dat is een leugen die de dader je heeft doen geloven om zichzelf vrij te pleiten.

♡ Omring je met steun en geloof: Zoek mensen en gemeenschappen die empatisch en oordeelvrij zijn. Praat met een vertrouwenspersoon die je wél gelooft, of sluit je aan bij een lotgenotengroep (online of offline) voor survivors van narcistisch misbruik. In een veilige, begripvolle omgeving kun je je ervaringen delen zonder angst voor schuld of schaamte. Zulke steungroepen of therapeuten kunnen je helpen je ervaringen te validéren, je ervan verzekeren dat je niet gek bent, dat wat je is overkomen verkeerd was, en dat jouw gevoelens terecht zijn. Het verschil tussen onbegrip en begrip is enorm: wanneer je jezelf omringt met mensen die zeggen “We geloven je, het is niet jouw fout”, begin je stap voor stap die negatieve innerlijke stem te overschrijven.

♡ Educatie over narcistisch misbruik: Kennis is macht. Door je te verdiepen in de patronen en tactieken van narcisten, zoals je mogelijk al doet nu je dit leest, krijg je inzicht dat je helpt bij de verwerking. Begrijpen wat gaslighting, DARVO en traumabinding zijn, kan je terugblikkend op het verleden doen beseffen hoe je gemanipuleerd bent. Dat besef kan de zelftwijfel verminderen: je ziet dat iedereen die aan zulke manipulatie wordt blootgesteld waarschijnlijk vergelijkbare reacties zou vertonen. Je was niet “zwak” of “dom”; je zat gevangen in uitgekiende psychologische trucs. Educatie vergroot ook je waakzaamheid voor de toekomst en geeft woorden aan wat je hebt meegemaakt.

♡ Ontwikkel zelfcompassie: Probeer net zo vriendelijk en begripvol voor jezelf te zijn als je zou zijn voor een goede vriend(in) die dit heeft meegemaakt. Slachtoffers van narcisten zijn vaak gewend geraakt om hard over zichzelf te oordelen (soms door jarenlange kritiek van de narcist). Doorbreek dat patroon bewust: behandel jezelf met geduld, troost en respect. Zelfcompassie kan groeien door bijvoorbeeld mindfulness-oefeningen te doen die je leren negatieve gedachten over jezelf op te merken en los te laten. (Ik begrijp dat deze herinnering opkomt, maar het is niet wie ik ben) Realiseer je dat je door iets uitzonderlijk moeilijks heen bent gegaan en dat jouw overlevingsstrategie toen (hoe die er ook uitzag) begrijpelijk was in die situatie. Je reageerde vanuit trauma, en dat is niets om je voor te schamen.

♡ Professionele hulp inschakelen: Overweeg om therapie te zoeken bij iemand die bekend is met narcistisch misbruik of trauma. Een trauma-therapeut of coach kan je gericht helpen om de lagen van schuld en schaamte af te pellen en terug te geven aan de rechtmatige eigenaar (de dader). Ook leer je vaardigheden om triggers en flashbacks te hanteren. Therapie kan een veilige ruimte bieden waar jouw verhaal centraal staat en waar je langzaam weer leert vertrouwen op je eigen waarneming en gevoel.

♡ Grenzen stellen naar toxische reacties: Het is niet altijd mogelijk, maar probeer waar het kan afstand te nemen van mensen die jou blijven blamen of niet geloven. Jij hebt het recht op steun tijdens je herstel. Soms betekent dit dat je tijdelijk (of blijvend) minder contact hebt met bepaalde vrienden of familieleden die het niet begrijpen. Richt je op degenen die wél positief bijdragen aan jouw helingsproces.

Onthoud: wat je is overkomen definieert niet jouw waarde. Veel survivors van narcistisch misbruik worstelen na afloop met vragen als “Ben ik het wel waard om van te houden?” of “Had ik het kunnen voorkomen?”. Deze twijfels zijn het directe gevolg van de manipulatie en victim-blaming, niet van wie jij werkelijk bent. Je bent het waard en je staat niet alleen, er zijn talloze anderen die soortgelijk onrecht hebben doorstaan en met wie je je ervaringen kunt delen. Door langzaam de schuld en schaamte af te werpen en die terug te leggen waar ze thuishoren (bij de dader), maak je ruimte voor zelfwaardering en groei.

Conclusie

Slachtoffer-blaming in de context van narcistisch misbruik is een ernstig obstakel op de toch al moeilijke weg naar herstel. Het komt voort uit onwetendheid, psychologische biases en de sluwe manipulaties van narcisten die zichzelf uit de wind willen houden. Maar met toenemende voorlichting en begrip kunnen we deze schadelijke reacties tegengaan.

Voor survivors is het belangrijk te beseffen dat de schaamte en schuld niet van hen zijn. Door inzicht te krijgen in fenomenen als DARVO en reactief gedrag, zie je dat de narcist een welbewust spel speelde om jou en de buitenwereld te misleiden. Jij hebt het recht om boos te zijn om wat je is aangedaan, en ook om steun te ontvangen zonder oordeel. Omring jezelf met mensen die je geloven en begrijpen dat misbruik nooit de fout van het slachtoffer is.

Elke stap die je zet richting zelfcompassie, kennis en een ondersteunend netwerk is een overwinning op het verhaal dat de narcist jou heeft opgelegd. Je schrijft nu je eigen verhaal, waarin je niet langer de schuldige bent, maar de overlever, die ondanks alles de kracht vindt om heling te zoeken.
Geef niet op: herstel is mogelijk, en er komt een dag dat de stem van onterechte schuld helemaal verstomt. Tot die tijd: wees mild voor jezelf, je staat niet alleen, en de schuld ligt niet bij jou.

De inhoud is gebaseerd op inzichten van trauma-experts, recente onderzoeken en ervaringsverhalen rondom (narcistisch) misbruik.

Coach Tinker